نقدی بر کتاب بالاتر از سکوت صدایی نیست

نویسنده وبلاگ «دریا برایم قصه ها دارد» نقدی بر مجموعه شعر «بالاتر از سکوت، صدایی نیست» نوشته است.
ضمن تشکر از ایشان شما را به مطالعه ی این نقد در وبلاگ نویسنده و یا در ادامه ی همین مطلب دعوت می کنم:

«شاعر لحظه ها»

(نگاهی اجمالی به  مجموعه شعر "بالاتر از سکوت صدایی نیست" اثر آقای مجتبی تونه ای)

آقای مجتبی تونه ای شاعر و نویسندۀ توانمند معاصر در اردیبهشت سال 1349 در شهر  "کاشان" دیده به جهان گشود و به همراه تحصیل علوم حوزوی به تحصیل در دانشگاه و کسب مدرک کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق نائل آمد.
تا کنون از ایشان سه مجموعه شعر و دو مجموعه نثر ادبی و چهار تالیف در زمینۀ مهدویت و حج ؛ به دست دوستداران ادب و فرهنگ  اسلامی رسیده است.
مجموعه شعر "بالاتر از سکوت صدایی نیست"  شامل "کوتاه سرودهایی" ناب و زیبا از این شاعر می باشد  که نشر "تپش قلم" در سال 1392 منتشرکرده است.
نام کتاب از دو سطر پایانی شصت و دومین کوتاه این مجموعه انتخاب شده و توجه بسیار شاعر را به خلوت و سکوت هشیارانه و روشنگرانه نشان می دهد:

آیینه ها
فریاد کرده اند:
بالاتر از سکوت
صدایی نیست.

در پیشآمد کتاب،  شاعر ، شعر را در ذات خود کوتاه می داند و حدیث گهربار پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم) "خیر الکلام ما قل و دل" را دلیلی روشن بر کوتاه سرایی خود؛ اما نامگذاری بر سروده های کوتاه خود را بر عهدۀ خواننده می گذارد:

« تو هر چه می خواهی صدایش کن . شعر کوتاه !کاریکلماتور!سه گانی !یا آن چه می دانی!»[1]

در فصل پنجم و ششم کتاب "کوتاه سرایی در ایران" اثر "آقای سیروس نوذری" به زمان و  خاستگاه کوتاه سرایی معاصر  در ایران از اواسط دهۀ چهل و  مطبوعات ادبی اشاره شده است . به نظر نوذری، کارگاه شعر اسماعیل نوری علاء در هفته‌نامه فردوسی و جریان موج ناب مجله تماشا به سرپرستی منوچهر آتشی، نقش مهمی در رواج شعر کوتاه معاصر داشته است وتاثیر  انتشار کتاب "هایکو" شاملو را در جریان کوتاه سرایی مهم می داند.[2]

اقبال مردم معاصر ما به شعر کوتاه به دلیل مشغله ها و سرگرمی های متنوع عصر حاضر،  نکته ای غیرقابل انکار است.
 
هر چند شاعرنام خاصی بر کوتاه سرودهای خود ننهاده است اما با بررسی اجمالی از بین 122 کوتاه سرود این مجموعه ، 29 سه گانی (6سه گانی در فرم کلاسیک و 11 سه گانی در فرم نیمایی  و 12 سه گانی در فرم سپید ) و10 تک بیت یا دوگانی از لحاظ شکل ظاهری به چشم می خورد.
با مرور حتی سطحی این مجموعه ، هر خواننده ای در می یابد با شاعری با روحیات معنوی بسیار بالا مواجه است . موضوعات و مضامین کوتاه سرودها ، بیشتر  حول محور خدا ، جهان ، انسان ، زندگی ، جبهه و انتظار می گردد .
شاعر برای بیان شاعرانۀ احساسات و اندیشه های خود، در بین آرایه های ادبی از "نمادها" بیشترین استفاده را برده است.

به طور اجمال این برجستگی های محتوایی و مضمونی را  در کوتاه سرودهای این مجموعه یافتم:

1 . توجه عمیق به لحظه ها و دقایق عمر:
در این مجموعه ما با شاعری آگاه و هوشیار مواجهیم که گذر زمان را با تمام وجود حس می کند و دغدغۀ سپری کردن هر چه بهتر لحظات عمر در برخی از این سروده ها به وضوح نمایان است و در لایه های پنهانی خود هشداری تلخ اما بیدارکننده  به خواننده می دهد:


گرگ هاو بره ها،
لحظه ها،
تیک تاک اره ها.
***
کم می شوم
 هر روز
یک برگ از تقویم
***
تیک تاک ها
ذره ذره می جوند
آدمک های چوبی
در هجوم موریانه ها.

در تمام این کوتاه ها ،  شاعر به اندیشیدن به لحظه لحظۀ عمر با نگاهی نوین ، توجه می دهد.

2 . عام بودن  مخاطبان شاعر[کلیت و اشتمال] :
با کمی تعمق می توان دریافت شاعر، مخاطب خاص – به معنای اخص کلمه  – ندارد. در کل به زحمت سه کوتاه عاشقانه در این مجموعه یافتم که در عین حال عاشقانۀ صرف نیست:

مثل:

تو یک بار رفتی
بی تو
روزی هزار بار می میرم

یا:

نمی دانم
وقتی بمیرم
چه خاکی بر سرم می ریزی
می دانم
سنگ تمام می گذاری
...چند روز بعد
به حافظۀ سنگ ها می سپاری ام.

اما مخاطبان خاص و در عین حال فراگیر این شاعر معنوی را "خدا" ، " امام زمان" ، " همرزمان و جانبازان و شهدا" و در پایان همنوعان شامل می شوند:

خدا:

درخت ها به پای زمین
برگ ها به پای درخت
من
به پای " تو" می افتم.

امام زمان:

شمشیرت را غلاف کردی
ما غیرت ها را
باد از هر طرف بوزد
هستیم
هر چه باد باد.

شهدا:

آسمانی شدی
زمین برای تو
جاذبه نداشت.

همرزمان:

من و تو
توی خندۀ این قاب
روی پوتین ما
دوتا گنجشک
هم چنان سوت می کشد در من
خاطرات قطار اندیمشک

همنوع [و شاید زمزمۀ شاعر با خودش]:

جاذبۀ زمین
آدم را کشف کرد
حالا  هزاران سال نوری
تو
از بهشت آسمان دوری.

در این کوتاه بسیار شاعرانه و بدیع "زمین" را عامل هبوط آدم بر می شمارد و "زمین" شاید نماد همان تمایلات جسمی آدمی باشد.

3. نگاه پردغدغه به زندگی:

یکی از کلید واژه هایی که شاعر بسیار عمیق بدان پرداخته ؛"زندگی" است.
شاعردر کوتاه هایی که به زندگی اشاره داشته است دغدغه های انسان آگاه معاصر را به خوبی به نمایش گذاشته است: 

زیر لامپ های نئون
زندگی
 تلاوت تکرار است
فانوس من کجاست؟

که "لامپ های نئون " و "فانوس" نمادی برای زندگی مدرن و سنتی می تواند باشد.
 
و در کوتاه زیر عامل یک زندگی شاد و سرشار را "آگاهی و هشیاری" بر می شمارد:

ریشه ها در خوابند
برگ ها می ریزند

ریشه ها بیدارند
مرگ ها می ریزند

زندگی لبریز است.

و در این سه گانی نیمایی ، سوختن و ساختن را در زندگی مردود می شمارد:

در غبار زندگی تاختند
در قمار زندگی باختیم
سوختیم و ساختیم

4. طنز نگاه :
در برخی کوتاه های این مجموعه به طنزی پنهان برمی خوریم که باز حاکی از نگاه موشکافانه و طنازانۀ  شاعر به پدیده های اطراف خود است:

رفته ای!
رودها به خاطر تو جاری اند
کلاغ ها
برای تو سیاه پوشیده اند
قاری اند!

که ارتباط بسیار زیبا و شاعرانه ای بین "قار قار"  کلاغ و " قاری بودن" برقرار شده است.

و در این کوتاه ، بسیار ظریف و درعین حال تند و تیز ، تنگ نظری ها را محکوم می کند:

سقف کوتاه پرواز
راز سنگینی ماست؛
بینی ما
ارتفاع جهان بینی ماست. 

و این دوگانه:

قانون پیاده شد
قاضی سواره رفت.

که موجز و طنازانه به دلیل خیلی از بی عدالتی ها اشاره می کند.

و در سه گانی نیمایی  زیر با طنزی جالب ، ریاکاری ها را زیر سؤال می برد:

دیش،
ریش؛
وای از این هوای گرگ و میش!

 5. "جهان" بینی شاعرانه:

نگاه شاعر به جهان معاصرو مردمش ، نگاه خوشبینانه ای نیست و پر از تلنگر است و تفکر:

جهان شهر بازی است؛
و ما کودکانیم بی تاب؛
...سرسره
الاکلنگ
تونل وحشت؛
...ناگهان برق می رود!

شاعر در این کوتاه سپید،،  بسیار شاعرانه و هنرمندانه روزمرگی های مردم جهان را توصیف می کند و سطر "ناگهان برق می رود" بسیار بدیع به آخر جهان اشاره دارد و چه تلنگر نافذی با خواندن  این سطر کوتاه در خواننده ایجاد می شود و کوتاه دیگری شبیه به همین مضمون:

روز آخر جهان
آغاز یک تعطیلی رسمی است؛
با صور اسرافیل
آغاز دیگری است.
***
جهان هزارۀ رنگ است،
آدمی رنگی؛
چه قدر رنگ قشنگی ست،
رنگ بی رنگی!

شاعر در این کوتاه هم بسیار زیبا و استادانه  در دوسطر اول به  "هست ها " و در دو سطر دوم به  "بایدها" های جهان معاصر ،  اشاره نموده است.

***
مردم ایستاده مرده اند
جهان
گور دسته جمعی است
زندگی کجاست؟
زمینگیر ماست.

و در این شعر نیز نومیدی شاعر از حال مردم جهان به وضوح قابل درک است.

***

و این کوتاه سرود اجتماعی – انتقادی از واقعیت امروز مردم ما :

بیستون
چهل ستون
یک کلاغ
چهل کلاغ
...ناگهان هزار پا!

***
در پایان و در یک جمع بندی کلی ، ما در این مجموعه شعر، با شاعری مواجهیم با دغدغه های زلال و اندوهی مقدس که شعر را رسالت خود می داند برای رفع رذالت ها ، به سهم خود.

این نوشته را با کوتاهی ناب که دارای معنویت خاص و ایهام بسیار زیبایی ست به پایان می برم و برای شاعرش آرزوی توفیقات روز افزون دارم:

سجده راز است؛
راز سجاده ها،
سر به مهر است!

صدیقه (نسیم) محمدجانی
مرداد 1393

ـــــــــــــــــــ
منابع:

1. تونه ای ، مجتبی (1392)، بالاتر از سکوت صدایی نیست، تهران ، انتشارات تپش قلم
2. نوذری ، سیروس (1388)،کوته سرایی، تهران ، انتشارات ققنوس